Arangkada of Leo Lastimosa for August 13, 2010

            Tikas ni Noynoy?

    Nahibawo ka ba nga hangtod karon duna pay mga pundok nga nagsige og kuwestiyon sa kadaogan ni Pres. Noynoy Aquino sa niaging piniliay?  Kon wa kang kadungog ini nila, palaran ka.  Kay labihang alingugngoga ning mga pundoka.  Wa unta koy reklamo kon igo lang nipadayag sa ilang sukwahi nga baruganan.  Ang ilang problema mao ang pagpamugos ug pagbalikbalik sa ilang mga pasangil sa way pagtanyag og bisan unsang sukaranan.

    Kinaham nilang linya nga wa patabani og bisan gamay na lang nga anino sa ebidensiya:  Nanikas si Aquino pinaagi sa pagmaniobra sa PCOS machines ug complact flash cards ug pagpakigkonsabo sa Comelec, Smartmatic ug dagkong mga politiko sa nasud.

        -o0o-

    Mas mabungahon ang pagtuki sa seryuso nilang pasangil kon ilang tubagon ang mosunod nga batakang mga pangutana:

• Giunsa man pagmaniobra ni Aquino sa PCOS ug CF cards nga gipanid-an man ang matag lakang sa automated nga piniliay sa mga representante ug mga abogado sa tanang nasudnong politikanhong mga partido;
• Giunsa man niya pakigkonsabo sa Comelec, kansang tanang komisyonado tinudlo ni kanhi presidente Gloria Arroyo, ug Smartmatic, nga pinili sa Comelec, nga siya man ang labing higpit ug giinitan nga kaatbang sa mga kanhi nagtungkawo sa Malakanyang; ug
• Nganong bisan ang mga kaatbang ni Aquino pagka presidente wa man mokuwestiyon sa iyang kadaogan?

            -o0o-
    Kapasanginlan ba nga konsabo sa higanteng tikas ang mosunod nga mga piliunon pagka presidente tungod lang kay, gawas nga wa moprotesta, nipahalipay dayon ni Aquino bisan wa pa siya maproklamar:  kanhi presidente Joseph Estrada (nga maoy ikaduha); Senador Manny Villar (nga maoy ikatulo); kanhi defense secretary Gibo Teodoro (nga maoy ikaupat); Bro. Eddie Villanueva (nga maoy ikalima); ug Senador Dick Gordon (nga maoy ikaunom).

    Nikuwestiyon sa kaligdong sa piniliay silang Senador Jamby Madrigal, Olongapo City Councilor JC delos Reyes ug Environmentalist Nicanor Perlas.  Hangtod sa akong pagsuwat ini, wa pay bisan usa nila nga nakapasaka og pormal nga protesta batok ni Aquino atubangan sa Presidential Electoral Tribunal nga gipangulohan ni Chief Justice Renato Corona.

            -o0o-

    Hinaot nga kining mga namasangil mao ang mga botante nga matinud-anon nga nangampanya sa niaging piniliay ug maglisod lang pagdawat sa kaparotan sa ilang mga kandidato.  Apan nagduda ko nga kabahin ni sa makahilong gubat sa propaganda nga gilusad na sa pundok ni karon Kongresista Gloria Arroyo.

    Mahimong gipatilaw lang niya si Aquino sa pait niyang kasinatian.  Nga sukad sa 2005, dihang niulbo ang Hello Garci scandal, wa na siya lung-i sa mga pasangil nga iyang gikawat ang iyang kadaogan sa 2004.  O tingali nagtuo nga kon sugdan og sayo ug balikbalikon sa way kinutobang higayon makadut ra ang bisan unsa nilang ipasangil batok ni Aquino.  Maong hasta ang iyang private time giinitan.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 12, 2010

        Manluluwas sa piniliay

    Pulos nipatigbabaw sa kaligdong sa niaging piniliay sa Mayo 10 ang duha ka nasudnong surveys nga gihimo sa Social Weather Stations (SWS) ug Pulse Asia.  Kinabag-an sa mga botante niingon nga mas kasaligan ang labing unang automated nga piniliay kay sa nangaging manumano nga mga eleksiyon ug nga mas napalambo ang demokrasya sa Pilipinas.
    Apan ang duha ka surveys nibisto sab sa mga suliran nga nasugatan sa mga botante.  Nag-una ang grabeng kalangay sa pagsud sa mga presinto ug pagbotar.  Ang kinabag-an nikumpisal nga naghuwat sila og gikan sa usa ngadto sa duha ka oras, ang pipila mas taas pa, sa wa pang kabotar.

-o0o-

    Samtang gideklarar nang kalamposan sa piniliay nga naggamit sa PCOS machines, angayng ilista ang labing dagkong kasaypanan sa mga tagduma sa piniliay--ang Comelec ug Smartmatic:

• Sayop ang pasalig nga maabtan lang ang mga botante og labing taas walo ka gutlo sa pagbotar;
• Sayop ang banabana nga makabotar ang usa ka libo ka mga botante sa matag presinto sud sa 11 ka takna (gikan sa alas-7 sa buntag hangtod sa alas-6 sa gabii);
• Sayop ang paggawal nga maproklamar na ang mga mananaog sa lokal nga piniliay duha ka takna human sa pagtak-op sa mga presinto; ug
• Sayop ang panghambog nga maproklamar nang mga mananaog sa nasudnong piniliay sa 36-24 oras human sa botasyon.

-o0o-

    Ang nakaluwas sa higanteng mga bulilyaso sa Comelec ug Smartmatic mao ang kabayanihon nga gipakita sa kinabag-an sa mga botante.  Wa sila magmakuli pag-antos sa kaguliyang ug kahuot sa mga presinto.  Ang uban nila nilahutay hangtod sa kadlawon pagka sunod adlaw, Mayo 12, aron lang maggamit ang ilang balaanong katungod pagpili.
    Bisan ang kasaypanan sa Comelec, Smartmatic ug boards of election inspectors (BEIs) sa mas sayon na lang untang iskutenyo (nagkabayloay nga compact flash cards, way kinutobang pinangitaay og signal sa cell sites ug pagkaguba sa PCOS) natabonan sa lapad nga pagbantay ug pagpakabana sa kinabag-an paglikay nga kawaton na sab ang ilang mandato.

-o0o-

    Angayang ipadayon ang automated nga piniliay.  Kon di na man mahimo sa piniliay sa barangay ug Sangguniang Kabataan karong Oktubre, sa sunod nga lokal ug nasudnong piniliay sa 2013.  Kinahanglan hinuon nga mas daghanon ang PCOS machines, aron nga di malumpong ang 1,000 ka botante sa usa ka presinto, ug mas patas-an ang pagbansay-bansay sa BEIs.
    Ang atong kasinatian sa niaging piniliay makahimo natong mas andam na sa sunod nga automated nga piniliay.  Di pa hinuon hingpit nga makapahuway ang lalis sa kahigayonan sa automated nga tikas.  Kay ang gikaintapang mga tikasan, nga nakalitan sa pagkahinayon sa automation ug busa wa kalihok sa niaging piniliay, mas andam sa mas daghan nilang maniobra paglubag sa bag-ong teknolohiya.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 11, 2010

        iPad ni misis

    Sa kataposang adlaw sa labing uwahi namong duaw sa Hong Kong, nikuot kong daan sa akong bolsa dihang akong nasabtan nga nagkasabot nang akong asawa ug ang tagduma sa tindahan nga paliton namo ang kataposan nilang nahibilin nga iPad.  Mao nga labihang kuganga nako dihang nagkasabot sila nga mas maayo nga magpaabot lang una mi sa pormal nga paglusad sa iPad sa HK nga mahimong maglakip na og externals (sama sa posibleng dugang memory cards o USB ports).

Maglisod lang gyod tingali kog sabot sa iningles sa HK (nga maoy usa sa talento sa akong asawa).  O matinabangon lang gyod ang tagduma sa tindahan (mao diay tingali nga nahimong kinaham sa akong higala nga taguon lang nato sa ngan nga Manny Limtong).

-o0o-

Kay daghan pa tinuod kaayo og kuwang ang iPad.  Hinawayon nga mga eksperto nitandi gani ini ngadto sa lapad nga bairan sa atong katiguwangan sa stone age kay wa pay webcam.  Apan ang tibuok kalibotan nihangop sa labing bag-ong baligya ni Steve Jobs, sama sa ilang pagdawat sa depektuso niyang iPhone 4.

Nahinayon ang paglusad sa iPad sa HK niadtong Hulyo.  Bisan wa pay externals, nagpapalit ang akong asawa sa akong maguwang.  Kinsa gitakdang mopauli alang sa reunion sa among pamilya sa Palompon, Leyte sa niaging semana.  Maong pasayloa nga iPad nay akong gisuwatan ning akong lindog karon.

-o0o-

    Haskang sayona tinuod gamiton sa iPad.  Moandar dayon, lahi sa laptop ug desktop nga manghuy-ab unag kadaghan sa di pang kagamit.  Sayon kaayong pag-email, pagtan-aw sa YouTube, pakig-chat, pagbasa sa mga libro ug pagduwa sa gatosan ka games.
    Apan haskang lisorang isuwat og lindog.  Ang native application nga notes di kaayo madanihon ug way option pagmugna og online documents.  Mas sayon ang direktang pagsuwat sa email.  Apan ang GMail ug Yahoo pulos di kamao nga moihap pila na ka pung ang akong nasuwat.  Maong, sama sa naandan, ang ako na sang lindog ang kataposang madawat sa editors sa The Freeman.

-o0o-

    May nakit-an hinuon kong application sa Apple Store nga mobutang og Windows 7 nga functionality sa iPad--apil nang pagpalihok og browser nga maka-multitask.  Hinaot nga mas una kong makat-on kay sa pagkaguba sa hago kaayo namong iPad.
    Kay ang akong asawa wa nay hunong pagduwa sa "Angry Bird."  Ug sa bag-o niyang natultolan nga "Aurora Feint 3."  Magsige lang kog pasiklap kanus-a siya mopahuway aron ako na say mobanos pag-eksperimento.  Salamat sa iPad nga nahimong kalingawan human gikapoy sa mubo namo nga bakasyon.  Nagduda hinuon ko, apan di nako angkunon kay tingalig makabasa ini ang kadagkoan sa ABS-CBN, nga usa ni sa nakapasamot sa akong yayay maong wa kong katrabaho sa niaging duha na ka adlaw.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 10, 2010

Raket sa pantalan

Nahadlok ko nga panguwarta ray giatiman sa Cebu Port Authority (CPA).  Sa way pagtan-aw sa kasayon ug kaluwas sa mga pasahero.  Kon wa pa kang kasuway og biyahe sa barko agi sa mga pantalan sa Dakbayan sa Sugbo, palihug basaha ni ug hilak:

• Kon mag-taxi, kolektahan og P10 sa guwardiya sa gate sa pantalan ang taxi driver;
• Nga igo ra sang mopasa sa pulta ngadto sa bisan pila nimong bayranan nga mopatak sa iyang metro;
• Sa di pang kasud sa passenger terminal, kinahanglan ka nga mobayad og P25 nga terminal fee; ug
• Inig kawas nimo sa barko, ang panguwarta sa CPA maoy mohingpit sa imong kalbaryo.

-o0o-

Tungod sa P10 nga pulta sa gate, pipila ra ka taxi ang mosud sa pantalan.  Nga di lang mamawi kon dili mopaburot pa gyod sa ilang kita pinaagi sa paglubag sa mokuninit nilang mga pasahero og patong nga P50 ngadto sa P100, agad sa gilay-on.  Mas layo ang destinasyon, mas dako ang patong.  Gihimo ni sa taxi drivers atubangan mismo sa mga guwardiya sa CPA.
Nga gawas nga di mobadlong sa kalapasan, ni mohatag og papel nga maglista sa license plate numbers sa mga taxi aron pagdasig sa mga pasahero pagreklamo, modasig na hinuon sa mga pasahero paglakaw aron nga makasakay sa mas makiangayon nga mga taxi sa gawas sa pantalan.

-o0o-

Kon bug-at ang imong bagahe, o kon duna kay kuyog nga gagmayng mga bata, mahimong magpalubag na lang.  Kon magdumili pagpabiktima, mapugos ka pagbaswat sa bug-at nga bagahe ug mangahas paggawas sa ngiob kaayong pantalan, diin nagpaabot nimo ang:

• Mga kawatan ug mga tulisan nga nagpahipi sa kangitngit ug nangita lag higayon pagbiktima sa mga mabuwag sa panon;
• Dugang taxi drivers nga wa mosud sa pantalan apan manglubag lang gihapon; ug
• Pipila ka taxi drivers sa Serging Osmeña Avenue nga di mopasakay kon layo ang imong destinasyon ug di mosugot sa dugang patong.

-o0o-

Samtang napaslot ang kamot sa mga pasahero, nalubag sa taxi drivers, nabuwad sa naglingiting nga kainit, o natumog sa kusog nga bunok sa uwan, gawas nga nameligro sa mga kriminal, ang CPA padayong nangolekta sa bisan unsa na lang mahunahunaan nga mga bayranan sa pantalan.  Aron ikabayad sa makabuhong nga suholan ug mga benepisyo sa ilang kadagkoan.
Ang mga pasahero, isip mga magbubuhis, maoy tinuod nga tag-iya sa mga pantalan.  Gawas nga di sila angayng kilkilan, di sab makiangayon ang paglawog nila ngadto sa wa kinahanglana nga kahasol ug kalisdanan.  Kanus-a pa mang kadagkoan sa CPA mohunong pagpangita og bag-ong mga paagi pagpaburot pa sa ilang suholan ug mga benepisyo aron makasugod na pag-umol og mga lagda nga manalipod ug modasig pagbiyahe sa mga pasahero, ang tinuoray nilang agawon?  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 9, 2010

                   Pasidungog sa inahan

 

          Sabang, Palompon, Leyte—Sa labing unang higayon, akong nakita ang bay diin ko gipanganak.  Kataposan nakong taak dinhi, segun sa akong inahan, atol sa akong bunyag dihang lima pa ka buwan 45 ka tuig nang nilabay.  Nausab na hinuon ang bay.  Nga hagbay rang nabaligya sa akong mga ginikanan.  Ang bag-ong tag-iya nipalapad ug nipataas sa bay ug gipaabangan sa lokal ug langyaw nga mga turista sa Palompon nga nangita og baratong abtanan.

          Ang bag-ong tag-iya nakaangkon og kuwarta pagpadako sa bay kay may anak nga nanakay og langyawng barko.  Sama sa ubang mga pamilya.  Nga nakapasemento sab sa ilang mga pinuy-anan kay may mga anak nga overseas o nag-domestic helper sa ubang kanasuran.

-o0o-

          Ang kadaghan sa mga pamilyang may mga anak nga nanrabaho sa ubang kanasuran ang gibasol sa mga molupyo sa Sabang ug sa Palompon sa kataas sa presyo sa ilang mga palaliton.  Matod nila ang mga konsumidor nga dolyar ang kita di magsapayan sa kamahal sa mga baligya.  Ang uban gani di na mangayo og sukli.

          Ang isda ug karne maoy labing mahal dinhi.  Sa Sugbo, may mapalit pang tag-P100 o P120.  Apan dinhi, bisan di maayong isda, sayun kaayong moabot og P200 ang kilo.  Labing kasarangan nilang inasal nga manok dinhi tag-P150.  Mas taas sa "espesyal" nga inasal nga manok sa Sugbo nga tag-P110-P130 ra.

-o0o-

          May lain hinuong hubad ang mga mangingisda nga akong nahinabi sa Barangay Buaya, ang nahimutangan sa beach resort nga among giabtan.  Matod nila daghan kaayo ang lut-od nga agian sa ilang mga kuha sa di pa moabot kamerkadohan ug sa mga konsumidor.  Usa nila nitumod sa iyang kuha og P90 ang kilo ngadto sa mamaligyaay nga, wa pa gani siyang katalikod, nipatong nag P30 ngadto sa nadani nga mamalitay.

          Lain nilang hubad:  Ang mas barato untang isda ug karne sa Ormoc City kasagaran utangon sa mga mangomprahay sa Palompon; maong ibaligya na lag mas barato sa daghan og cash nga mga mamalitay sa Sugbo.

-o0o-

          Nia kon dinhi kay nagkasabot ming managsuon nga pasidunggan ang among inahan sa iyang ika-80 nga sumad sa adlawng natawhan pinaagi sa pakighimamat sa among mga paryente.  Akoy nikuyog sa akong inahan sa iyang paglibot sa kadalanan sa Sabang pagdapit sa among kaparyentihan pagtambong sa iyang birthday party sa resort nga among giabangan.

          Mas dagko nang mga bay apan makasud lang gihapon mi sa mga koral kon di dayon kadungog ang mga tagbalay.  Usa gani nila gipatambo sa akong inahan sa banyo kay mao pay pagsugod og kaligo.  Mga tagbalay nangagda og pamahaw.  May nanghatag og mga prutas ug linung-ag saging.  Ang kapitan dinhi akong iyaan.  Mao diayng mao ni labing tukmang dapit pagpasidungog sa akong inahan.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 8, 2010

                        Gasa sa kinabuhi

 

Laing duguon nga Sabado.  Malampuson nga napahigayon ang laing hugna sa Kapamilya Blood Donation Campaign nga gidungan sa lima ka buwag nga venues sa Dakbayan ug Lalawigan sa Sugbo.  Salamat sa kaisog ug kamanggihatagon sa mga Sugbuanon, nakatigom mi og 397 ka bags sa dugo.  Kapin sa usa ka libo ka kinabuhi ang ilang maluwas.

Di tanan nato makaatol ug makasalmot og gubat.  Di tanan nato makaangkon sa kahigayonan pagbuhis sa atong kinabuhi alang sa nasud ug sa katawhan.  Apan kitang tanan may kahigayonan sa paghatag sa atong dugo aron pagluwas sa labing nagkinahanglan nga mga pasyente sa mga balatian ug mga biktima sa katalagman.

-o0o-

          Mao ni ang gidaghanon sa dugo nga nahipos sa mosunod nga venues:

·        109 ka bags ang nahipos sa Philippine National Red Cross (PNRC) sa Gaisano Grand Fiesta Mall sa Tabunok, Talisay City;

·        107 ka bags ang nahipos sa Regional Blood Center (RBC) sa Department of Health (DOH) sa ABS-CBN Regional Broadcast Complex sa Jagobiao, Mandaue City;

·        104 ka bags ang nahipos sa Chong Hua Hospital (CHH);

·        52 ka bags ang nahipos sa Cebu City Medical Center (CCMC) sa Asian College of Technology (ACT) sa P. del Rosario, Dakbayan sa Sugbo; ug

·        25 ka bags ang nahipos sa Perpetual Succor Hospital (PSH).

-o0o-

          Ang malampusong Kapamilya Blood Donation Campaign kabahin sa tibuok buwan nga kasaulogan sa anibersaryo sa TV Patrol Central Visayas.  Nga 22 ka tuig na nga nangu ug nidominar sa pagbalita sa telebisyon sa Sugbo, Bohol, Negros Oriental ug Siquijor ug ubang bahin sa silangan ug kasadpang Kabisay-an.  Kaabag namo sa higanteng kalihokan ang mosunod:

·        Mandaue Chamber of Commerce and Industry (MCCI) ug Virginia Foods nga nanghatag og pagkaon sa blood donors sa RBC;

·        Rotary Club nga nanghatag og pagkaon sa blood donors sa CCMC; ug

·        Barkada's ug Lola Saling's Grill nga nanghatag og pagkaon sa blood donors sa PNRC.

-o0o-

          Dungan sang gipahigayon ang Agri-Aqua Fair sa ABS-CBN Broadcast Complex ug Kapamilya Local Job Fair sa Barangay Tinago, Cebu City, nga gipahigayon sa main campus sa Cebu Technological University (CTU).

          Labing lab-as ug labing barato nga mga utanon ug prutas ug labing lab-as nga mga isda ug karne ang gipasundayag sa mga mag-uuma ug mga mangingisda nga gipunsisokan sa nahinangop nga mga konsumidor.  Nagpahigayon og lecture sa pangisda ug seaweeds ang Bureau of Fisheries and Aquatic Resources (BFAR).  Nanghatag sab og mga binhi sa mga utanon ang Department of Agriculture (DA).  Si Fidel Magno sa Department of Manpower Development and Placement (DMDP) sa Dakbayan sa Sugbo nipahibawo nga 290 ang nakaparehistro sa job fair ug 20 nila ang na-hired on the spot (HOTS).  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 6, 2010

                            Lapida mentality

 

              Ang balaodnon ni Senador Chiz Escudero nga niawhag pagpriso ug pagmulta sa mga politiko nga mobutang sa ilang ngan sa mga proyekto morang tusdik sa dugay nang nagpuot ug karon nibuhagay nga kahimangod sa katawhan.  Nga nagbagulbol lang unta apan karon nakaangkon na og kahigayonan pagsiyagit sa nag-alintabo nilang kasilag.  Batok sa mga politiko nga ganahan kaayong mopasundayag sa ilang mga ngan ug mga hulagway sa bisan unsa na lang mga proyekto nga ilang mahunahunaan.

              Nagbaha ang mga tawag, text ug chat nga among nadawat nga pulos nagpaluyo sa balaodnon ni Escudero.  Nga bisan klarong may laing laraw alang sa 2016, nagmalampuson pagdani sa kinabag-an sa nagpakabana nga mga botante.

                    -o0o-

              May mga nanawag, nag-text ug nag-chat nga wa kapugong sa pagbalikas sa mga politiko.  Kinsa ilang gihulagway nga namakak ug nangilad sa pagpangangkon sa mga proyekto nga gigastohan sa kuwarta nga di ila.  Mas nakapait mao nga ang ilang giilad mao ang mga magbubuhis.  Nga gawas nga maoy tinuod nga tag-iya sa kuwarta, gitulis pa gyod sa atubangan pinaagi sa pagpangomisyon sa mga proyekto.

              May nisugyot sab nga patas-an ang silot gikan sa usa ka tuig ngadto sa tibuok kinabuhi nga pagkabilanggo ug gikan sa P1 milyon ngadto sa kinatibuk-an nga bili sa proyekto.  May nisugyot sab nga ang sad-an nga mga politiko did-an na paghupot og bisan unsang katungdanan sa kagamhanan.

                               -o0o-

              Giluwatan sab sa masuk-anong mga tigpaminaw sa Arangkada sa DYAB Abante Pa, Bisaya ang mosunod nga mga sugyot:

●   Tugotan lang ang mga politiko nga mobutang sa ilang mga ngan apan alang lang sa mga imburnal, mga inuduro ug mga ihianan;

●   Inay mga ngan sa mga politiko, ang billboards sa mga proyekto angayng mo-detalye matag buwan pila nay nagasto ug kanus-a mahuman; ug

●   Pabarugon ang billboards ug imantala sa Internet ang listahan sa mga politiko nga napakyas paghatag og kuwentada giunsa paggasto ang buhis sa katawhan, sa unsang mga proyekto ug sa unsang kapuslanan.

                           -o0o-

              Ang balaodnon ni Escudero mahimong di mapasar sa duha ka bay balaoranan.  Nga gidominahan sa mga politiko nga, nakatag-an ka, mahigugmaon nga motan-aw sa ilang mga ngan ug mga dagway sa labing bantang nga bahin sa ilang mga proyekto.  Kon makatsamba man ug maaprobahan, kadudahan pa mapatuman ba.  O bugal-bugalan lang sama sa mga lagda batok sa illegal campaign materials sa piniliay.

              Gihulagway sa mga makinaadmanon ang bisyo sa mga politiko nga bunga sa "lapida mentality."  Aron mahinumdoman hangtod sa kahangtoran.  Nga maoy nakaaghat sa mga nag-una nato pagpatik sa ilang mga simbolo sa bato o punoan sa kahoy ug sa atong katiguwangan pagbitay og tabla nga gimarkahan sa kursong natapos sa ilang mga anak.  Ang mga ngan sa mga politiko, sama sa lapida sa atong katiguwangan, di magdugay.  Ug kon matsambahan man, mahimo lang tinubdan sa kauwawan sa ilang umaabot nga kaliwatan.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 5, 2010

Mas dakong usbaw

Gisubay ni Labor Regional Director Elias Cayanong, tsirman sa regional wage board, ang kalisod pagtakda sa labing uwahing usbaw sa minimum nga suholan sa Sugbo ug Central Visayas sa mosunod nga mga hinungdan:

• Dakong kang-a tali sa gipangayo sa mga mamumuo nga P100-P125 nga uminto ug sa itlog nga maoy orihinal nga baruganan sa mga negosyante;
• Managlahi nga kahimtang sa mga negosyo tungod sa kalibotanong krisis sa panalapi--samtang malambuon ang industriya sa turismo wa pa gyod hingpit makabangon ang exporters; ug
• Naglisod ang mga representante sa mga mamumuo ug mga negosyante pagkumbinser sa ilang kaubanan sa labing makiangayon nga kantidad nga ipuno sa P267 nga natakda niadto pang Hunyo 16, 2008.

-o0o-

Gipasabot sab ni Cayanong atol sa pakighinabi sa Arangkada sa DYAB Abante Pa, Bisaya ang mga hinungdan sa dakong kang-a tali sa minimum nga suholan sa National Capital Region (P404) ug sa Central Visayas (P267):

• Mas taas ang inflation rate sa NCR (pasabot nga mas daghan og mapalit ang kuwarta dinhi sa ato);
• Mas mahal ang pagkaon ug ubang inadlaw nga mga panginahanglan sa NCR; ug
• Bisan kon mas mahal ang mga produkto sa lana dinhi sa ato, mas dako gihapon ang gasto sa transportasyon sa NCR tungod sa katag-as sa mga ruta ug kalayo sa mga pinuy-anan gikan sa mga trabahoan.

-o0o-

Pila man gyoy uminto nga nasabotan sa mga sakop sa wage board ug nga pormal na nilang ipahibawo pinaagi sa luwatan nga wage board sunod semana?  Matod ni Cayanong nga, samtang plantsahon pa ang managlahing suholan sa mga mamumuo sa Metro Cebu nga maoy labing industriyalisado ug sa ubang bahin sa rehiyon nga gidominahan pa sa agrikultura, nauyonan na nila pila gyoy usbaw.
Igo lang hinuon siyang nipasumbingay sa tukmang kantidad:

• Labing menos P15;
• Mas dako kay sa kataposang wage order nga P17; ug
• Malipay ang kinabag-an sa mga mamumuo ug mga magpapatigayon sa kantidad nga nasabotan.

-o0o-

Gipanalipdan ni Cayanong ang iyang kaubanan sa wage board nga mga representante sa kagamhanan--silang DTI 7 Director Asteria Caberte ug Neda 7 Director Marlene Rodriguez--gikan sa sibawng awhag nga tangtangan na sila sa gahom pagbotar (himuon na lang consultants sa board) kay kanunayng nakigkonsabo sa management pagluok sa labor.
Matod ni Cayanong dako og gikatabang ang DTI ug Neda pagkumbinser sa mga mamumuo pagpaubos sa ilang gipangayo, ug sa mga negosyante sa pagpataas sa ilang gitanyag, nga usbaw sa suholan.  Niangkon si Cayanong nga nauyonan ang usbaw nga way napahigayon nga botasyon.  Nga gilikayan ni Cayanong nga mapahigayon kay usa ray representante sa labor.  Wa pay natudlo si Pres. Noynoy Aquino nga ikaduhang labor sector representative kay napakyas ang Dole pagsumiter sa gikinahanglan nga tulo ka nominees.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 4, 2010

Dihang niawhag si Pres. Noynoy Aquino sa DOJ pagsubli sa kaso ni Senador Antonio Trillanes IV, dungan ang pag-ingon nga mahimong nabiktima sa inhustisya ang rebeldeng sundawo, gikunis-kunis dayon siya sa mga nangangkon nga mga eksperto sa balaod.  Matod nila di angay nga magpataka si Aquino pagpadayag sa iyang hunahuna.  Kay ang bisan unsa niyang pamahayag mahimong polisiya sa kagamhanan.

Tuod man, gisubli sa DOJ ang kaso ni Trillanes.  Dayon girekomendar ni Justice Secretary Leila de Lima ngadtong Aquino nga pasagdan na lang ang hukmanan nga mohukom sa kaso.  Ug way daghan nga langas nga gituman ni Aquino ang tambag.

-o0o-

Sa ato pa, sukwahi sa pasidaan sa iyang mga kaatbang, di diay mahimong polisiya sa kagamhanan ang bisan unsang sulti sa presidente.  Sama sa ubang nagpakabana nga mga magbubuhis, makahimo diay si Aquino pagpadayag sa iyang baruganan nga di managana nga mokurog ang tibuok burukrasya pagkarakara pagpatuman sa bisan unsay gusto niya.
Di hinuon mabasol ang mga nikisikisi sa sulti ni Aquino.  Kay pulos sila itoy ni kanhi presidente Gloria Arroyo.  Nga naanad pagtuman sa bisan unsay iyang isugo.  Wa igdungog sa niaging pamunoan nga dunay sakop sa gabinete nga may kaisog ug kaligdong samang de Lima pagsukwahi sa kabubut-on sa iyang amo.

-o0o-

Laing buyag sa bag-ong oposisyon gipasikad sa ilang pasidaan nga pasayluon ni Aquino ang nagtagutago nga si Senador Panfilo Lacson.  Kinsa padayong nagtagutago sa kasong pagpatay nilang Bubby Dacer ug Emmanuel Corbito.  Nisamot ang ilang kabalaka dihang gitudlo ni Aquino ang duha ka suod ni Lacson:  Silang NFA Administrator Lito Banayo ug NBI Director Magtanggol Gatdula.
Sa akong pagsuwat ini, gipahibawo sa DOJ nga, aron mapugos na pagsurender si Lacson, ila nang kanselahon ang iyang pasaporte.  Nga wa mahimo sa pamunoang Arroyo.  Gawas nga, bisan sa tanang pangandak, inutil sab sa pagpangita ug pagdakop ni Lacson.

-o0o-

Karon, ang legalidad na sab sa pagtukod sa Truth Commission ang giatake sa samang nangangkon nga mga eksperto sa balaod.  Nagkauyon silang Senador Joker Arroyo ug Senador Miriam Defensor Santiago pagpasidaan nga mainutil ang komisyon kon di moagi sa Kongreso nga, nila pa, mao ray makahatag ini sa tukmang mga gahom ug pundo.
Si Arroyo wa pang kabawi sa kapakyas pagkumbinser sa mga botante sa kaligdong sa iyang higalang si Senador Manny Villar, nga kusganon niyang giduphan sa C-5 scandal.  Mas apiki si Santiago sa iyang way pupanagana nga pagdupa sa mga eskandalo ni kanhi presidente Arroyo, gawas lang sa mga kaso nga naglambigit sa iyang kaaway nga si kanhi DILG secretary Ronaldo Puno.  Apan ngilngig gyod tingali si Santiago.  Kay bisan ang iyang kaubanan sa Senado wa man mohatag niya og bisan unsang komitiba.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 3, 2010

Likoy na sab

Ug niawop ang nabanhaw nga paglaom sa Sugbuanong mga magbubuhis sa bag-ong nitumaw nga kaisog ug kadasig sa Visayas Ombudsman pagtuman sa labing mahinungdanon niyang tahas--ang pagsusi sa mga pasangil sa kahiwian sa nagkalainlaing buhatan sa kagamhanan, bisan unsa pa ka dagko ug ka gamhanan sa mga opisyal nga hingtungdan.
Gipakaingon man gud sa nagpakabana nga katawhan nga nitimbakuwas nang lokal nga buhatan sa Ombudsman human niasumir sa Malakanyang si Pres. Noynoy Aquino.  Nga human nilikoy sa dayong tapos sa pamunoan ni Gloria Arroyo, nakahinumdom nang kadagkoan sa Ombudsman nga ang ila diayng gimbuhaton mao ang paggukod di pagdupa sa mga kawatan.

-o0o-

Kinsa ba tinuod ang di mobilib sa kapaspas sa Visayas Ombudsman nga naka-imbestigar sa nabisto nga pagpabawon og P500,000 sa mga sakop sa MCIAA Board ngadto sa niretiro nilang kauban?

• Giawhag dayon ni Assistant Ombudsman Virginia Palanca-Santiago ang board sa di paghatag sa pabawon ngadtong kanhi Tourism director Dawnie Roa;
• Dihang nagpaugat si MCIAA General Manager Danilo Francia paghatag sa pabawon, giawhag dayon ni Santiago si Roa pag-uli sa kuwarta samtang nagpadayon pa ang imbestigasyon; ug
• Dihang nagpaugat sab si Roa, kinsa nitataw nga iuli lang niyang kuwarta kon mandoan na siya sa board, gisupina dayon nila ang tanang mga dokumento sa transaksiyon.

-o0o-

Nagsugod paglikoy si Santiago dihang nitiyabaw ang mga kawani sa MCIAA nga gihasi sila ni Francia pinaagi sa pagpaimbestigar kinsay nagbisto sa pabawon, nga mora gyong naglambigit sa nasudnong seguridad, ngadto sa mga sakop sa media.  Gipakaingon sa mga kawani nga mahunong nang panghasi dihang gipatawag ni Santiago sa iyang buhatan silang Francia ug kaubanan.
Apan human sa tigom, kalit lang nitak-om si Santiago.  Wa motug-an sa media unsay nahitabo atol sa tigom.  Wa na sab manubag og bisan unsang pangutana mahitungod sa eskandalo.  Samtang nagpadayon ang pagpatawag ug pagsukitsukit sa tanang gidudahang mga kawani.  Unsa may nahitabo sa tinak-opang tigom nilang Francia ug Santiago?

-o0o-

Wa na hinuon makugang ang magbubuhis ning naandan nga salida sa Visayas Ombudsman:  Una, magpaukyab pagpahibawo og imbestigasyon sa labing init ug dakong eskandalo; dayon, mangayo sa tabang sa media ug sa publiko pagpalig-on sa kaso pinaagi sa paghatag og mga ebidensiya ug pagboluntaryo sa mga saksi; ug, kon mosakay nang tanan, hingpit nga mohilom hangtod nga malimtan ang kaso ug mapulihan sa laing init ug dakong kontrobersiya.
Labing uwahi nilang pasiatab mao nga gihatagan sila og 35 ka adlaw paghingpit sa imbestigasyon sa tanang mga kaso nga nasang-at sa Visayas Ombudsman hangtod niadtong 2007.  Nindot untang ipakpak pagdasig sa mga imbestigador sa Ombudsman.  Apan kon makahinumdom ka sa matang sa liderato nilang Ombudsman Merceditas Gutierrez, Visayas Ombudsman Pelagio Apostol ug Santiago, nindot kaayong ipanghupaw.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 2, 2010

                   Seguridad ni Gwen

 

          Dakong kalibogan ang seguridad ni Gobernador Gwen Garcia.  Sa mga lagda sa PNP, upat ray kinadaghanang polis nga madestino pagbantay niya.  Apan niangkon ang kadagkoan sa CPPO nga unom ka polis ang iyang guwaardiya.  Kon tuohan si Bise gobernador Greg Sanchez, 16 ka polis ang kuyog sa gobernadora.

          Kon ang ubang mga kaatbang ni Garcia sab ang paminawon, duha ka trak sa mga polis ang kanunayng kuyog sa iyang convoy sa pagduaw sa nagkalainlaing mga dakbayan ug kalungsoran sa Sugbo.  Si CPPO Chief Erson Digal ni-um-om sa responsibilidad sa kadaghan sa mga polis nga iyang gipakuyog ni Garcia nga, niya pa, isog nga nakig-away sa mga rebeldeng komunista.

-o0o-

          Unsa pa may gihuwat ni PRO 7 Chief Lani-O Nerez pagpatuman sa iyang pasalig nga kuhaon ang naghinobrang mga polis gikan sa delegasyon ni Garcia?  Kana kon, lahi ni Digal ug sa ubang opisyal sa kapolisan, tinuod ang iyang pangangkon nga wa siya mokurog ni Garcia.

          Hinaot nga ipatuman gyong Nerez ang lagda nga naghigpit sa gidaghanon sa security escorts sa mga politiko.  Di lang tungod sa reklamo ni Sanchez.  Kon dili, ug labi na, tungod kay nagnihit nang daan ang mga polis.  Ug di makiangayon alang sa Sugbuanong mga magbubuhis nga di sila kapanalipdan batok sa krimen tungod lang sa mga politiko nga mahadlok sa ilang kaugalingong anino.

-o0o-

          Makapahibung ang pagtangkil ni Garcia og daghang mga polis sa iyang lakaw.  Kay siya ra man sab ang nangangkon nga gipangga ug gihigugma siya sa mga Sugbuanon.  Unsaon man pagpabatyag sa mga Sugbuanon ang ilang gugma ngadto niya kon padayon nga libotan sa daghang guwardiyang polis?

          Posibleng katin-awan mao ang pasangil sa iyang mga kaatbang nga "scripted" ang tanan niyang suruy-suroy:  Gikan sa mga bata (nga ambot nganong gitugotang mopalta sa klase) nga mosab-ong niyag buwak ngadto sa mga tiguwang nga maghilak nga moggakos niya (nga di tugotang moukang dayon kay tingalig wa kabantay ang kuyog baboy sang mga maniniyot).

-o0o-

          Laing kahibulongan sa seguridad ni Garcia:  Nganong iya mang kamaguwangang anak nga si Paolo (kinsa gitumbok sang may police escorts bisan di angay) ang gikonsulta sa kapolisan sa seguridad sa gobernadora ug sa matang sa mga armas nga ilang paliton tungod lang sa lapad niyang kasinatian sa airsoft?

          Angayng pahinumdoman si Garcia nga ang labing epektibong seguridad, batok sa NPA o ni bisan kinsa, mao ang maayong pagduma sa kagamhanan.  Sama sa paghatag og kuwentada sa tanan niyang mga transaksiyon.  Ug paghunong na og panginsulto sa kapolisan.  Pinaagi sa pagpugos nila pagpaminaw ug payangu-yango sa iyang liwat.  Kinsa, gawas sa iyang kasinatian sa gubat nga duwaduwa ug pagtigom og duwaang mga armas, gipasanginlan nga nangulata sa guwardiya sa security agency sa iyang inahan.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for August 1, 2010

Hagit ni Davide

Karong pormal nang natukod ug nasininaan og mga gahom ug gimbuhaton ang Truth Commission, hinaot nga hatagan og higayon ang Sugbuanong kanhi chief justice Hilario Davide Jr. ug ang iyang mga sakop sa pagsuway pagtuman sa unsay wa mahimo sa niaging pamunoan:  Ang makiangayon ug matinud-anon nga pagsusi sa mga eskandalo nga gipasangil batok nilang kanhi presidente Gloria Arroyo, sa mga sakop sa iyang pamilya ug mga alyado sa negosyo ug politika.

Wa pa gani kasugod sa iyang mga gimbuhaton, wa pa gani kahingan sa tanan niyang mga sakop, giwatas-watas na pag-ayo ang Truth Commission, gihudlat na gani nga lalison ang legalidad sa pagkatukod ini atubangan sa Korte Suprema, sa mga turutot ni Arroyo.

-o0o-

Ubos sa labing unang executive order ni Pres. Noynoy Aquino, ang Truth Commission gihatagan og duha ka tuig (hangtod sa Disyembre 31, 2012) paghingpit sa ilang gimbuhaton.  Nga maglakip sa tanang mga kaso sa pagpangawkaw nga ang gidak-on ug gilapdon makapa-eskandalo sa kaligdong ug moralidad sa katawhan.  Apil sa imbestigahon gawas sa mga opisyal sa kagamhanan mao ang ilang mga kakonsabo sa pribadong sektor.

Mahimo sab nga imbestigahon sa komisyon ang mga eskandalo bisan sa wa pa moasumir si Arroyo sa 2001 ug sa uban pang mga kaso nga mahimong isangon ni Pres. Aquino nilang Davide ug kaubanan.

-o0o-

Atubangan sa pasidaan sa mga alyado ni Arroyo nga duwaduwaan lang sa mga suspitsado ang Truth Commission, gihatagan ni Aquino silang Davide ug kaubanan og gahom pagsupina sa mga saksi ug mga ebidensiya.  Sa ato pa, mahimo nilang pugson ang mga gipasanginlan ug ang mga dunay kasayuran sa mga eskandalo pag-atubang ug pagpanubag sa mga pangutana sa komisyon.  Mahimo sab nilang kuhaon ang mga dokumento gikan sa Kongreso, mga hukmanan ug nagkalainlaing mga buhatan sa kagamhanan.
Aron pagpapas sa tanang pagduda sa kaligdong sa imbestigasyon, ang mga husay sa komisyon buksan ngadto sa publiko.  Gawas lang kon nahilambigit na ang nasudnong seguridad ug ang kaluwas sa mga saksi.

-o0o-

Ang Truth Commission di hinuon makapangunay pagpasaka og mga kaso sa Sandiganbayan.  Ang mga sangpotanan sa ilang imbestigasyon isumiter ngadto ni Pres. Aquino, sa Kongreso ug sa Ombudsman.  Mahimo hinuon nga ang ilang mga rekomendasyon yak-an ni Ombudsman Merceditas Gutierrez, kansang termino unya pa mapupos sa Disyembre 1, 2012.
Apan inay makapaluya angay ning makahagit nilang Davide ug kaubanan ug sa tanang nagpakabana nga kasilotan ang tanang nisurikbot sa nasudnong katigayonan:  Hipuson ang tanang ebidensiya, patingugon ang tanang saksi ug lig-unon pag-ayo ang mga kaso aron nga ang Ombudsman, bisan tua pa kapusta sa pikas, way laing mahimo gawas sa pagpatigbabaw sa balaod ug kamatuoran.  O mopadaplin aron nga kapulihan og mas makiangayon nga tagduma sa kampanya batok sa pangawat.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for July 31, 2010

Iwit sa suholan


P404 na ang labing ubos nga suholan sa mga mamumuo sa Metro Manila.  Kon mapatuman na ang labing uwahing usbaw nga P22 nga giaprobahan sa wage board sa National Capital Region (NCR).  Nga, bisan mao nay labing taas og suholan sa tibuok nasud, maoy labing unang nakapausbaw sa minimum nga suholan karong tuiga.
P0.00.  Mahimo nga mao nay madawat nga usbaw sa mga mamumuo sa Sugbo ug Central Visayas.  Salamat sa paugat sa mga representante sa mga negosyante nga itlog ray ilang ihatag, nangiwit na sab ang atong wage board.  Nga mas nabantog sa kalangayan ug katihik kay sa kamakiangayon paghusay sa nagkasunging baruganan sa labor ug management.

-o0o-

P267 ra ang minimum nga suholan sa Sugbo.  Nga maoy labing malambuon nga sentro sa patigayon gawas sa Metro Manila.  Kansang mga magpapatigayon way pupanagana nga nipasigarbo nga silay labing dako og natampo sa nasudnong kalamboan.  Apan kalit lang silag kapurdoy kon usbaw na suholan ang hisgutan.
P137.  Unsaon man pagpasabot sa mga magpapatigayon sa Sugbo ug Central Visayas kining dakong kang-a sa suholan sa mga mamumuo dinhi sa ato ug sa kita sa mga mamumuo sa kaulohan?  Nga taga Metro Manila ray kamaong mokaon ug nga naanad na sa gutom ang mga Sugbuanon, Bol-anon, Negrense ug Siquijodnon?

-o0o-

P26, P21 ug P16.  Mao ni ang naaprobahan nga mga usbaw sa minimum nga suholan sa Amihanang Mindanao, Habagatang Mindanao ug Kasadpang Kabisay-an.  Nga di makaambas bisan gamay na lang sa kapaspas sa kalamboan sa patigayon sa Sugbo.
Mas manggihatagon ba lang ang mga magpapatigayon sa ubang mga rehiyon?  O mas bukas lang ang ilang mga mata ug panghunahuna?  Nga ang bisan unsang usbaw sa suholan nga ilang ihatag sa mga mamumuo nga maoy aktuwal nga nagpalihok sa ilang mga pabrika ug mga kompaniya mobalik ug mapilu-pilo pa alang sa ilang mga patigayon pinaagi sa mas malambuong produksiyon ug mas daghan nilang halin?

-o0o-

4-2.  Mao nay kasagarang sangpotanan sa botasyon sa wage board sa Central Visayas.  Ang mga representante sa NEDA ug DTI, lahi sa mas makiangayon ug makinaadmanon nilang mga katugbang sa ubang rehiyon, kanunayng nagpiyong ug nakigkonsabo sa duha ka representante sa management.  Maong wa gyoy dag-anan ang duha ka representante sa mga mamumuo.
Kon di pa tungod ni Dole 7 Regional Director Elias Cayanong, tsirman sa wage board, mas biya pa gyod unta ang atong suholan.  Atong atangan malukmay na ba sab niya, sa makausa pa, ang tig-a nga mga kasingkasing sa iyang mga sakop.  Labaw sa tanan, atong ipangaliya nga si Cayanong makamatngon ug ang bag-ong pamunoan moangkon nga di mosangpot og kalinaw ni kalamboan ang pagpadayon sa sistema nga kanunay lang moluok sa mga anak sa singot.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for July 30, 2010

Bukbok sa NFA


Atubangan sa pagkabisto sa nangadugta nga bugas sa ilang mga bodega, sa nagbuntaog nilang alkanse ug sa makalilisang nilang utang, angay nga unahon pagsubli sa bag-ong pamunoan ang duha ka labing mahinungdanon nga tahas sa National Food Authority (NFA):

• Una, ang pagpanalipod sa mga mag-uuma gikan sa pagpahimus sa dagko nga mga komprador sa bugas pinaagi sa pagtakda sa labing makiangayon nga presyo sa tipasi; ug
• Ikaduha, ang pagpanalipod sa mga konsumidor sa bugas gikan sa mga maniobra sa mga negosyante, sama sa artipisyal nga kanihit sa suplay ug kalit nga pagsaka sa presyo sa kamerkadohan.

Masulub-on kong mopahibawo nimo nga pakyas ang NFA ning duha ka gimbuhaton.

-o0o-

Ang pagtakda sa presyo sa tipasi dako unta og ikatabang sa mga mag-uuma.  Kay di na man makapatuyang ang mga komprador sa pagpaubos pag-ayo sa ilang palit sa tipasi kay makadangop nang mga mag-uuma sa mas taas nga palit sa NFA.
Apan ambot diin padung ang P171 bilyones nga utang sa NFA, kay gawas nga way igong pundo nga gigahin sa pagpamalit og mga tipasi, mas lisod pang makit-an kay sa tagulilong ang mga kawani sa NFA sa mga umahan.  Maong ang mga komprador mopaandar nang daan sa ilang mga trak ug mohangad sa bagang dag-om aron mapugos ang mga mag-uuma pagsugot sa bisan unsang presyo nga ilang ibungat.

-o0o-

Mas nangalisbo ang kapakyas sa NFA pagpanalipod sa mga konsumidor sa bugas.  Ang importasyon sa bugas, gawas nga nakamugna og kalibotanong krisis sa bugas humay, gihimo pa gyong gatasan sa higanteng mga komisyon.  Maong ang naangkat nga bugas kanunayng mas daghan kay sa gikinahanglan.
Napakyas sang NFA pagpatigbabaw sa makiangayong presyo sa bugas.  Tungod sa buslutong sistema pag-apud-apod, sayon kaayong nasipong sa mga negosyante ang NFA rice.  Gawas pa, limitado rang bugas nga gipabaha sa kamerkadohan.  Kay gibilin diay ang mas daghan alang sa bukbok.

-o0o-

Sa usa ka makiangayon nga kalibotan, wa kinahanglan ang NFA.  Kon gihatagan pa lang unta sa tukmang hinabang ang mga mag-uuma, may mga bodegang kapahimutangan sa ilang ani, may kadalanan nga mopasayon paghatod sa ilang abot ug sila nay magbuot sa presyo sa mga tipasi, di ang mga komprador.  Sa usa ka makiangayon nga kalibotan, matinud-anong gipatuman ang mga balaod batok sa cartel, hoarding, profiteering ug smuggling.
Di makiangayon ang atong kalibotan, salamat sa nagpasagad nga mga pamunoan.  Gipasagdang mga mag-uuma nga nagpakilimos sa mga tigpatanto, gipatuyangan ang mga nangomisyon sa importasyon sa bugas, gilingiw-lingiwan ang salbahis nga mga negosyante ug smugglers ug gibiyaan ang mga konsumidor nga maglinya sa gihigpitan pag-ayong NFA rice ug masugamak sa gipaburot nga ginansiya sa commercial rice.  Samtang giablihang panudlanan sa NFA alang sa way katagbawang mga peste.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com